Εκκαθάριση Δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας και Αδειοδότηση Ντοκυμαντέρ με Άδειες Creative Commons

Η δημιουργία ενός ντοκυμαντέρ είναι μία πολυσύνθετη εργασία, η οποία πέρα από τη δημιουργική έχει συνήθως και μία νομική διάσταση. Έτσι, η σύνθεση ενός πρωτότυπου πνευματικού έργου, όπως είναι ένα ντοκυμαντέρ, απαιτεί συνήθως την ενσωμάτωση και χρήση άλλων πνευματικών έργων, όπως οπτικοακουστικού υλικού ή μουσικής επένδυσης τρίτων δημιουργών, για τους σκοπούς της παράθεσης και κριτικής γεγονότων ή απόψεων και της επίτευξης μίας καλαίσθητης και ολοκληρωμένης οπτικοακουστικής εμπειρίας για τον θεατή. Επιπλέον, η παραγωγή ενός ντοκυμαντέρ προϋποθέτει τη συνεργασία μίας σειράς δημιουργών, όπως του σκηνοθέτη, του σεναριογράφου, του κάμεραμαν, του μοντέρ και άλλων. Τέλος, ένα ντοκυμαντέρ μπορεί να παραχθεί με σκοπό είτε την εμπορική εκμετάλλευση είτε την ελεύθερη διανομή με άδειες creative commons, χωρίς όμως η δεύτερη επιλογή να αποκλείει κατ’ ανάγκην την πρώτη.

Για τον νομικό – ειδικό σε θέματα δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας βασική εργασία στην παραγωγή ενός ντοκυμαντέρ είναι η διαδικασία της εκκαθάρισης δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας (copyright clearance) ως προς τυχόν υφιστάμενα πνευματικά έργα τρίτων, που ενσωματώνονται μερικώς ή εξ ολοκλήρου στο καινούργιο έργο. Περαιτέρω, απαραίτητη για την χωρίς νομικά κωλύματα εμπορική εκμετάλλευση ή γενικότερη διάθεση του έργου είναι η κατάρτιση μίας σύμβασης μεταξύ των συνδημιουργών του, η οποία θα είναι προσαρμοσμένη καταλλήλως στη φύση και τις ανάγκες της συνεργασίας. Τέλος, σε περίπτωση που αποτελεί επιλογή των συντελεστών του ντοκυμαντέρ η διάθεσή του με άδειες creative commons δουλειά του νομικού είναι η επεξήγηση των δυνατοτήτων αλλά και των χαρακτηριστικών αυτών των αδειών και η πρόταση μεταξύ αυτών της άδειας που είναι πιο κατάλληλη για τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους.

Νομικό Πλαίσιο
Στην Ελλάδα οι βασικότερες διατάξεις του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας περιλαμβάνονται στον Ν. 2121/1993. Σύμφωνα με τον Ν. 2121/1993 κάθε πρωτότυπο πνευματικό έργο προστατεύεται από αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα, τα οποία ανήκουν στον δημιουργό του, και, συγκεκριμένα, από το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα της προστασίας του προσωπικού του δεσμού προς αυτό (ηθικό δικαίωμα).

Ο αποκλειστικός και απόλυτος χαρακτήρας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας υποχωρεί εφόσον συντρέχουν οι περιορισμοί των άρθρων 18 – 28Γ του Ν. 2121/1993. Οι περιορισμοί αυτοί εφαρμόζονται μόνο σε ορισμένες ειδικές περιπτώσεις, οι οποίες δεν αντίκεινται στην κανονική εκμετάλλευση του έργου ή άλλου προστατευόμενου αντικειμένου και δεν θίγουν αδικαιολόγητα τα έννομα συμφέροντα του δικαιούχου (άρθρο 28Γ Ν. 2121/1993).

Έτσι, μεταξύ άλλων, επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η παράθεση σύντομων αποσπασμάτων από έργο άλλου νομίμως δημοσιευμένου για την υποστήριξη της γνώμης εκείνου που παραθέτει ή την κριτική της γνώμης του άλλου, εφόσον η παράθεση των αποσπασμάτων αυτών είναι σύμφωνη προς τα χρηστά ήθη και η έκταση των αποσπασμάτων δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό. Η παράθεση του αποσπάσματος πρέπει να συνοδεύεται από την ένδειξη της πηγής και των ονομάτων του δημιουργού και του εκδότη, εφόσον τα ονόματα αυτά εμφανίζονται στην πηγή (άρθρο 19 Ν. 2121/1993).

Περαιτέρω, επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή στο μέτρο που δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό: α) η αναπαραγωγή και η διάδοση στο κοινό, για λόγους περιγραφής επίκαιρων γεγονότων με μέσα μαζικής επικοινωνίας έργων, που βλέπονται ή ακούγονται κατά τη διάρκεια ενός τέτοιου γεγονότος, β) η αναπαραγωγή και η διάδοση στο κοινό με μέσα μαζικής επικοινωνίας προς το σκοπό της ενημέρωσης επί επίκαιρων γεγονότων πολιτικών λόγων, προσφωνήσεων, κηρυγμάτων, δικανικών αγορεύσεων ή άλλων έργων παρόμοιας φύσης, καθώς και περιλήψεων ή αποσπασμάτων από διαλέξεις, εφόσον τα έργα αυτά παρουσιάζονται δημόσια. Η αναπαραγωγή και η διάδοση στο κοινό πρέπει, όταν αυτό είναι δυνατό, να συνοδεύονται από την ένδειξη της πηγής και του ονόματος του δημιουργού (άρθρο 25 Ν. 2121/1993).

Έργα τα οποία δημιουργούνται με τη σύμπραξη περισσότερων του ενός δημιουργών δύνανται να είναι έργα συνεργασίας, συλλογικά ή σύνθετα. Συλλογικά έργα θεωρούνται όσα έχουν δημιουργηθεί με τις αυτοτελείς συμβολές περισσοτέρων δημιουργών κάτω από την πνευματική διεύθυνση και το συντονισμό ενός φυσικού προσώπου. Το φυσικό αυτό πρόσωπο είναι ο αρχικός δικαιούχος του περιουσιακού και του ηθικού δικαιώματος επί του συλλογικού έργου. Οι δημιουργοί των επιμέρους συμβολών είναι αρχικοί δικαιούχοι του περιουσιακού και του ηθικού δικαιώματος επί των συμβολών τους, εφόσον αυτές είναι δεκτικές χωριστής εκμετάλλευσης. Σε οπτικοακουστικά έργα ως δημιουργός τεκμαίρεται ο σκηνοθέτης αυτών (άρθρο 9 Ν. 2121/1993).

Το περιουσιακό δικαίωμα σε ένα συλλογικό έργο δύναται να μεταβιβάζεται από τους δημιουργούς του προς τρίτους ή να μεταβιβάζεται αιτία θανάτου στους κληρονόμους αυτών (άρθρο 12 παρ. 1 Ν. 2121/1993). Οι σχετικές συμβάσεις πρέπει να καταρτίζονται εγγράφως, αλλιώς είναι άκυρες (άρθρο 14 Ν. 2121/1993). Ιδιαίτερα, οι συμβάσεις με τις οποίες ο δημιουργός του έργου επιτρέπει σε κάποιον άλλον την άσκηση εξουσιών, που απορρέουν από το περιουσιακό του δικαίωμα, χαρακτηρίζονται ως άδειες εκμετάλλευσης (άρθρο 13 παρ. 2 Ν. 2121/1993). Οι άδειες εκμετάλλευσης μπορούν να είναι περιορισμένες από την άποψη των εξουσιών, του σκοπού, της διάρκειας, της τοπικής ισχύος και της έκτασης ή των μέσων εκμετάλλευσης (άρθρο 15 παρ. 1 Ν. 2121/1993). Επιπλέον, μπορεί να είναι αποκλειστικές ή μη αποκλειστικές. Οι μη αποκλειστικές συμβάσεις και άδειες εκμετάλλευσης παρέχουν στον αντισυμβαλλόμενο το δικαίωμα να ασκεί τις εξουσίες, στις οποίες αναφέρεται η σύμβαση ή η άδεια παράλληλα προς το δημιουργό και άλλους αντισυμβαλλομένους (άρθρο 13 παρ. 3 Ν. 2121/1993).

Εκκαθάριση Δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας (Copyright Clearance)
Η χρήση αποσπασμάτων από τη ροή προγράμματος ραδιοτηλεοπτικών σταθμών ή άλλου οπτικοακουστικού υλικού σε ντοκυμαντέρ δύναται να είναι νόμιμη με βάση τον περί παράθεσης αποσπασμάτων περιορισμό των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, εφόσον χρησιμοποιούνται για την υποστήριξη γνώμης ή την άσκηση κριτικής (άρθρο 19 Ν. 2121/1993). Σύμφωνα με τον νόμο τα αποσπάσματα, που παρατίθενται, πρέπει να είναι σύντομα και σε έκταση που δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό. Τέλος, η παράθεση κάθε αποσπάσματος πρέπει να συνοδεύεται από την ένδειξη της πηγής και των ονομάτων του δημιουργού και του εκδότη, εφόσον τα ονόματα αυτά εμφανίζονται στην πηγή.

Δεν υπάρχει στη νομοθεσία ή στη νομολογία κάποιος προσδιορισμός της επιτρεπτής διάρκειας των προς παράθεση αποσπασμάτων. Η κρίση λοιπόν για το αν η παράθεση αποσπάσματος είναι επαρκώς σύντομη, ώστε να ανταποκρίνεται στις προϋποθέσεις του νόμου, γίνεται με βάση ποιοτικά και όχι ποσοτικά κριτήρια. Η έκταση δηλαδή κάθε παρατιθέμενου αποσπάσματος θα κρίνεται ad hoc, ανάλογα με το αν δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό της υποστήριξης γνώμης ή της άσκησης κριτικής. Έτσι, σε άλλες περιπτώσεις ο παραπάνω σκοπός δύναται να δικαιολογεί αποσπάσματα 15” και σε άλλες αποσπάσματα 45” ή παραπάνω, όπως σε περιπτώσεις που για λόγους άσκησης κριτικής ή στήριξης γνώμης τυχόν σχετική δήλωση ή διάλογος θα πρέπει να παρατεθεί αυτούσιος. Σε κάθε περίπτωση η παράθεση αποσπασμάτων δεν μπορεί να χρησιμοποιείται για την κάλυψη χρονικών κενών λόγω απουσίας πρωτότυπου υλικού αλλά θα πρέπει να είναι σαφές ότι αντιστοιχεί σε γνώμη ή κριτική, που υποστηρίζεται / ασκείται κατά τις διάφορες περιόδους του ντοκυμαντέρ. Στα πλαίσια αυτά η συρραφή συνεχόμενων αποσπασμάτων, που διαρκούν πολύ, θα πρέπει να αποφεύγεται. Αντίθετα, είναι απολύτως νόμιμο το να προηγείται πριν από κάθε απόσπασμα σχετικό πρωτότυπο υλικό (πχ. συνέντευξη ή αφήγηση με παράθεση πλάνων από δημόσιους χώρους ή κάτι άλλο) και το απόσπασμα, που ακολουθεί, να είναι σχετικό. Τα παραπάνω δεν ισχύουν ως προς τις δημόσιες δηλώσεις πολιτικών, οι οποίες μπορούν να μεταφέρονται αυτούσιες. Σε κάθε περίπτωση την παράθεση του αποσπάσματος θα πρέπει να συνοδεύει ένδειξη με την επωνυμία του ραδιοτηλεοπτικού σταθμού, της εκπομπής και των δημοσιογράφων – παρουσιαστών.

Ιδιαίτερα δυσχερής εμφανίζεται στην πράξη η εκκαθάριση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας σε σχέση με την μουσική επένδυση ενός ντοκυμαντέρ. Για τη χρήση οποιουδήποτε μουσικού πνευματικού έργου σε ντοκυμαντέρ είναι πάντοτε απαραίτητη η πρότερη συγκατάθεση του δικαιούχου/ων των πνευματικών δικαιωμάτων επί αυτού, αφού τέτοια χρήση δεν εμπίπτει σε κάποιον από τους περιορισμούς του Ν. 2121/1993. Η συγκατάθεση του δικαιούχου δεν είναι απαραίτητο να χορηγείται έναντι αμοιβής αλλά αρκεί να γίνεται από τον πραγματικό δικαιούχο/ους, να είναι έγγραφη, ακόμη και με ηλεκτρονική επιστολή, και να καλύπτει το είδος και το εύρος της χρήσης, για την οποία προορίζεται. Πρότερη συγκατάθεση χρειάζεται και στην περίπτωση διασκευής μουσικού έργου ή μίξης μουσικού έργου με άλλα έργα, έστω και αν το τελικό αποτέλεσμα είναι πρωτότυπο, αφού το περιουσιακό δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, και τη διασκευή, την προσαρμογή ή άλλες μετατροπές πρωτότυπων πνευματικών έργων (άρθρο 3 παρ. 1γ Ν. 2121/1993). Σε περιπτώσεις που η πρότερη συγκατάθεση καθίσταται αδύνατο να δοθεί, επειδή είναι άγνωστος ο δικαιούχος του έργου (ορφανό έργο), καθώς δεν έχει ενσωματωθεί ακόμη στο Ελληνικό δίκαιο η Οδηγία 2012/28/ΕΕ, που έχει συγκεκριμένες προβλέψεις για τα ορφανά έργα, ή επειδή ο δικαιούχος του έργου δεν ανταποκρίνεται, είναι δόκιμη η αποφυγή χρήσης του έργου.

Αδειοδότηση με Άδειες Creative Commons
Ως οπτικοακουστικό έργο το ντοκυμαντέρ υπάγεται στην κατηγορία του συλλογικού έργου (ΜΠρΑθ 18539/1996, ΕΕμπΔ 1997 : 132).

Αρχικός δικαιούχος του περιουσιακού και του ηθικού δικαιώματος επί του έργου είναι το φυσικό πρόσωπο που έχει την πρωτοβουλία της δημιουργίας και αναλαμβάνει το συντονισμό και την πνευματική διεύθυνση των επιμέρους συμβολών (ΕφΑθ 80/2008, ΔιΜΕΕ 2008 : 216). Η δημιουργική συμβολή συνίσταται στην πρωτοβουλία δημιουργίας του έργου, στην επιλογή των συνεργατών, στην εύρεση και στον καταμερισμό των θεμάτων καθώς και στην εποπτεία διάρθρωσης και σύνθεσης του υλικού. Σε περίπτωση που ο αρχικός δικαιούχος, όπως περιγράφεται παραπάνω, είναι φυσικό πρόσωπο διάφορο του σκηνοθέτη του ντοκυμαντέρ, το σχετικό τεκμήριο του άρθρου 9 Ν. 2121/1993 υποχωρεί. Επιπλέον, ο κάθε δημιουργός των επιμέρους συμβολών είναι αρχικός δικαιούχος του περιουσιακού και ηθικού δικαιώματος επί της δικής του συμβολής, εφόσον αυτή είναι δεκτική χωριστής εκμετάλλευσης (ΕφΑθ 80/2008, ΔιΜΕΕ 2008 : 216). Οποιαδήποτε μεταβίβαση περιουσιακού δικαιώματος ή άδεια άσκησης ηθικού δικαιώματος επί συλλογικού πνευματικού έργου απαιτεί συνεπώς την έγγραφη σύμβαση / άδεια εκμετάλλευσης τόσο του αρχικού δικαιούχου όσο και των δικαιούχων των επιμέρους συμβολών, εφόσον αυτές είναι δεκτικές χωριστής εκμετάλλευσης.

Οι άδειες Creative Commons αποτελούν συμβατό με τον νόμο τύπο μη αποκλειστικής άδειας εκμετάλλευσης πνευματικών έργων. Για την αδειοδότηση όμως ενός συλλογικού έργου με άδειες Creative Commons είναι απαραίτητη η έγγραφη σύμβαση περί σχετικής αδειοδότησης μεταξύ του αρχικού και των επιμέρους δημιουργών, στην οποία θα προβλέπεται το είδος της άδειας εκμετάλλευσης, που επιλέγεται, οι σχετικές μεταβιβάσεις ή περιορισμοί του περιουσιακού και του ηθικού δικαιώματος καθώς και προβλέψεις, που θα ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ των δημιουργών σε περίπτωση τυχόν μελλοντικής αμοιβής για την εμπορική εκμετάλλευση του έργου. Συμπερασματικά, για την αδειοδότηση ενός ντοκυμαντέρ με άδειες Creative Commons είναι προηγουμένως αναγκαία η σχετική υπογραφή σύμβασης άδειας εκμετάλλευσης μεταξύ των δημιουργών, που θα έχει τουλάχιστον τα παραπάνω στοιχεία.

Μολονότι επιτρέπουν την ελεύθερη διάθεσή του για ιδιωτική μη εμπορική χρήση οι άδειες Creative Commons δεν αποκλείουν εξ ανάγκης την εμπορική εκμετάλλευση ενός έργου. Αντίθετα, ο πνευματικός δημιουργός, που επιλέγει να αδειοδοτήσει και να διαθέσει το έργο του με άδειες Creative Commons, οι οποίες απαγορεύουν την εμπορική του χρήση, κατ’ αρχάς παρακρατά το περιουσιακό του δικαίωμα ως προς την εμπορική του εκμετάλλευση, έχει όμως οποτεδήποτε την ευχέρεια να παραχωρήσει άδεια εμπορικής εκμετάλλευσης κατόπιν αμοιβής σε οποιονδήποτε ενδιαφερόμενο τρίτο. Έτσι, η αδειοδότηση ενός ντοκυμαντέρ με άδειες Creative Commons δίνει τη δυνατότητα στον δημιουργό, αφού το καταστήσει δημοφιλές, διαθέτοντάς το ως ελεύθερα προσβάσιμο στο κοινό για μη εμπορική του χρήση, κατόπιν να αποκομίζει αμοιβές από τρίτους που ενδιαφέρονται για την εμπορική του πλέον εκμετάλλευση.