Πρόσβαση σε Έγγραφα του Δημοσίου

Η πληροφόρηση και λήψη γνώσης εγγράφων του Δημοσίου έχουν θεμελιώδη σημασία για τον αποτελεσματικό έλεγχο και τη διαφανή λειτουργία της Διοίκησης καθώς και για την ενάσκηση από τους πολίτες βασικών τους δικαιωμάτων. Για τους λόγους αυτούς το Σύνταγμα κατοχυρώνει για τον καθένα το δικαίωμα του πληροφορείν καθώς και το ειδικότερο δικαίωμα της έγγραφης αναφοράς προς τις αρχές και της λήψης γνώσης εγγράφων του Δημοσίου. Επιπλέον, καθιερώνει τη σύστοιχη υποχρέωση του κράτους σε απάντηση αλλά και ειδική χρηματική ικανοποίηση στην περίπτωση καθυστέρησης (άρθρα 5Α και 10 του Συντάγματος).

Στα πλαίσια αυτά κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να αιτηθεί και να λάβει γνώση οποιουδήποτε εγγράφου του Δημοσίου, εφόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις του νόμου.

Ορισμοί
Αντικείμενο του δικαιώματος πρόσβασης σε έγγραφα του Δημοσίου είναι τόσο τα διοικητικά όσο και τα ιδιωτικά έγγραφα, που κατέχονται από τις δημόσιες υπηρεσίες, εφόσον είναι σχετικά με υπόθεση του αιτούντος την πρόσβαση (άρθρο 5 § 2 ΚΔΔ).

Ως διοικητικό νοείται κάθε έγγραφο που συντάσσεται από όργανα του δημόσιου τομέα, ιδίως εκθέσεις, μελέτες, πρακτικά, στατιστικά στοιχεία, εγκύκλιοι οδηγίες, απαντήσεις της διοίκησης, γνωμοδοτήσεις και αποφάσεις (άρθρο 16 § 1 Ν. 1599/1986).

Υποκείμενο του δικαιώματος πρόσβασης στα έγγραφα του Δημοσίου είναι ο “καθένας”, επομένως και οι αλλοδαποί, αφού το Σύνταγμα αναφέρεται σε κάθε πολίτη αδιακρίτως (άρθρο 10 Σ, 24 Ν. 1599/1986).

Ως υπόχρεα προς απάντηση πρόσωπα νοούνται όλες οι δημόσιες υπηρεσίες ή αρχές, εφόσον έχουν σχετική αρμοδιότητα, δηλαδή το Δημόσιο, οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης και τα λοιπά Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου (άρθρο 10 § 3 Σ). Νοείται επίσης και κάθε Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, που παρέχει αγαθά ζωτικής σημασίας, εφόσον τα αιτούμενα έγγραφα σχετίζονται με την παραπάνω δράση (Γνωμ. ΝΣΚ 121/2002).

Περαιτέρω, ως δεδομένο προσωπικού χαρακτήρα νοείται κάθε πληροφορία που αναφέρεται στο υποκείμενο των δεδομένων, ενώ ως υποκείμενο των δεδομένων νοείται το φυσικό πρόσωπο στο οποίο αναφέρονται τα δεδομένα και του οποίου η ταυτότητα είναι γνωστή ή μπορεί να εξακριβωθεί, δηλαδή μπορεί να προσδιορισθεί αμέσως ή εμμέσως, ιδίως βάσει αριθμού ταυτότητας ή βάσει ενός η περισσότερων συγκεκριμένων στοιχείων που χαρακτηρίζουν την υπόστασή του από άποψη φυσική, βιολογική, ψυχική, οικονομική, πολιτιστική, πολιτική ή κοινωνική. Ακόμη, ευαίσθητα είναι τα δεδομένα που αφορούν στη φυλετική ή εθνική προέλευση, στα πολιτικά φρονήματα, στις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις, στη συμμετοχή σε συνδικαλιστική οργάνωση, στην υγεία, στην κοινωνική πρόνοια και στην ερωτική ζωή, στα σχετικά με ποινικές διώξεις ή καταδίκες, καθώς και στη συμμετοχή σε συναφείς με τα ανωτέρω ενώσεις προσώπων (άρθρο 2 α, β και γ Ν. 2472/1997).

Το Περιεχόμενο του Δικαιώματος Πρόσβασης σε Έγγραφα του Δημοσίου
Κάθε ενδιαφερόμενος έχει το δικαίωμα, ύστερα από γραπτή αίτησή του, να λαμβάνει γνώση οποιουδήποτε διοικητικού εγγράφου (άρθρο 5 § 1ΚΔΔ). Εντούτοις, απαραίτητη προϋπόθεση, για να γίνει η αίτηση δεκτή, είναι η ύπαρξη εύλογου ενδιαφέροντος. Εύλογο είναι το ενδιαφέρον που προκύπτει κατά τρόπο αντικειμενικό από την ύπαρξη μιας συγκεκριμένης προσωπικής έννομης σχέσης, συνδεόμενης με το περιεχόμενο των διοικητικών στοιχείων, στα οποία ζητείται πρόσβαση (ΣτΕ 1214/2000). Κατά τη γνώμη όμως του Συνηγόρου του Πολίτη (ΣτΠ0 η έννοια του εύλογου ενδιαφέροντος πρέπει να ερμηνεύεται πολύ διευρυμένα ενόψει της δημοκρατικής αρχής και του παρεπόμενου δικαιώματος κάθε ενεργού πολίτη να πληροφορείται ό,τι τον αφορά άμεσα ή έμμεσα και εν τέλει να συμμετέχει στα κοινά.

Για την πρόσβαση σε ιδιωτικά έγγραφα, που βρίσκονται στην κατοχή του Δημοσίου, απαιτείται ειδικό έννομο συμφέρον, έννοια σαφώς στενότερη του εύλογου ενδιαφέροντος. Τέτοιο συμφέρον υπάρχει αν το ιδιωτικό έγγραφο συντάχθηκε για το συμφέρον αυτού που το ζητεί, ή πιστοποιεί έννομη σχέση που αφορά και αυτόν, ή σχετίζεται με διαπραγματεύσεις που έγιναν σχετικά με τέτοια έννομη σχέση είτε απευθείας από τον ίδιο είτε για το συμφέρον του, με τη μεσολάβηση τρίτου (άρθρο 902 ΑΚ).

Το δικαίωμα πρόσβασης ασκείται είτε με επιτόπου μελέτη του σχετικού εγγράφου στο κατάστημα της υπηρεσίας, είτε με χορήγηση αντιγράφου, εκτός αν η αναπαραγωγή τούτου μπορεί να βλάψει το πρωτότυπο. Η σχετική δαπάνη αναπαραγωγής βαρύνει τον αιτούντα την πρόσβαση (άρθρο 5 § 4 ΚΔΔ). Η υπόχρεα αρχή οφείλει να χορηγήσει το αιτούμενο έγγραφο ή να απορρίψει αιτιολογημένα τη σχετική αίτηση εντός είκοσι (20) ημερών από την κατάθεσή της (άρθρο 5 § 5ΚΔΔ).

Περιορισμοί του Δικαιώματος
Το δικαίωμα πρόσβασης σε έγγραφα του Δημοσίου δεν είναι απόλυτο. Ο νόμος προβλέπει μία σειρά περιπτώσεων εγγράφων του Δημοσίου, η πρόσβαση στα οποία δεν επιτρέπεται για λόγους προστασίας δικαιωμάτων ή συμφερόντων τρίτων.

Έτσι, ο νόμος απαγορεύει την πρόσβαση σε έγγραφα, που αφορούν την ιδιωτική ή οικογενειακή ζωή τρίτου (άρθρο 5 § 3 ΚΔΔ). Εντούτοις, η απαγόρευση αυτή δεν εκτείνεται σε έγγραφα, που ζητούνται από ιδιώτη με σκοπό να προκαλέσει έκδοση ευμενούς διοικητικής πράξης ή δικαστικής απόφασης για τον ίδιο και δυσμενούς για τον τρίτο, καθώς εξαιτίας αυτού τίθενται εκτός της προστατευτικής σφαίρας του απορρήτου.

Επιπλέον, ο νόμος δεν επιτρέπει την πρόσβαση σε έγγραφα, που αφορούν απόρρητο, το οποίο προβλέπεται από ειδικές διατάξεις (άρθρο 5 § 3 ΚΔΔ). Τέτοια έγγραφα είναι ενδεικτικά όσα σχετίζονται με:

  • Το ιατρικό απόρρητο (άρθρο 13 N. 3418/2005, ΦΕΚ 287/A’/28-11-2005). Φυσικά, θέμα απορρήτου δεν τίθεται, αν τα αιτούμενα έγγραφα αφορούν ιατρικά δεδομένα του ίδιου του αιτούντος (άρθρα 23 Ν. 1565/1934 και 47 Ν. 2071/1992).
  • Φορολογικά στοιχεία (άρθρο 85 Ν. 2238/1994).
  • Το τραπεζικό απόρρητο (άρθρα 1, 2 και 3 του Ν.Δ. 1059/1971).
  • Εμπορικά και βιομηχανικά απόρρητα.

Τέλος, ο νόμος αφήνει στη διακριτική ευχέρεια της Διοίκησης τη χορήγηση ή μη εγγράφων (α) που αναφέρονται στις συζητήσεις του Υπουργικού Συμβουλίου, ή που (β) η λήψη γνώσης των όποιων είναι δυνατόν να δυσχεράνει ουσιωδώς την έρευνα δικαστικών, διοικητικών, αστυνομικών ή στρατιωτικών αρχών σχετικώς με την τέλεση εγκλήματος ή διοικητικής παράβασης (άρθρο 5 § 3 ΚΔΔ) ή που (γ) σχετίζονται με δικαιώματα πνευματικής ή βιομηχανικής ιδιοκτησίας.

Σε κάθε περίπτωση απόρριψης του δικαιώματος πρόσβασης η Διοίκηση υποχρεούται να παρέχει ειδική αιτιολογία προς τον αιτούντα, διαφορετικά η απορριπτική διοικητική πράξη καθίσταται παράνομη.

Πρόσβαση σε Έγγραφα και Προσωπικά Δεδομένα
Η πρόσβαση σε έγγραφα που εμπεριέχουν προσωπικά δεδομένα υπόκειται στους όρους και προϋποθέσεις του Ν. 2472/1997 για την προστασία του ατόμου από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (άρθρο 5 § 3 ΚΔΔ σε συνδυασμό με άρθρα 1 και 3 Ν. 2472/1997). Αρμόδια για να επιλύει ζητήματα πρόσβασης σε έγγραφα που εμπεριέχουν προσωπικά δεδομένα καθίσταται η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (βλ. ενδεικτικά αποφάσεις 53/2000 και 32/2005 της ΑΠΔΠΧ).

Αν το αιτούμενο έγγραφο του Δημοσίου περιέχει προσωπικά δεδομένα του ίδιου του αιτούντος, τότε το δικαίωμα πρόσβασης καθίσταται απόλυτο (άρθρο 5 ΚΔΔ σε συνδυασμό με άρθρο 12 Ν. 2472/1997). Σε περίπτωση που η δημόσια αρχή αρνείται την χορήγηση τέτοιου εγγράφου, υποχρεούται να κοινοποιήσει την άρνησή της στην ΑΠΔΠΧ και να ενημερώσει τον αιτούντα ότι έχει δικαίωμα προσφυγής στην τελευταία (άρθρο 12 § 4 Ν. 2472/1997).

Ακόμη και αν το αιτούμενο έγγραφο του Δημοσίου περιέχει προσωπικά δεδομένα τρίτου προσώπου, τότε η δημόσια αρχή υποχρεούται να το χορηγήσει, αφού η χορήγηση είναι αναγκαία για την εκπλήρωση υποχρεώσεως της αρχής, που επιβάλλεται από το άρθρο 5 του ΚΔΔ, εφόσον φυσικά πληρούνται οι προϋποθέσεις που οι διατάξεις του άρθρου αυτού θέτουν (άρθρο 5 § 1β του Ν. 2472/1997, βλ. και Γνωμ. 6/2013 ΑΠΔΠΧ). Πριν την χορήγηση η δημόσια αρχή οφείλει να ενημερώσει το πρόσωπο, τα στοιχεία του οποίου αναφέρονται στο έγγραφο (άρθρο 11 § 3 Ν. 2472/1997).

Η πρόσβαση σε έγγραφο του Δημοσίου, που περιέχει ευαίσθητα δεδομένα, γίνεται μόνο κατόπιν άδειας της ΑΠΔΠΧ (άρθρο 7 § 2 του Ν. 2472/1997). Η δημόσια αρχή, που δέχεται τέτοια αίτηση, υποχρεούται να αιτηθεί στην ΑΠΔΠΧ τη σχετική άδεια.

Τέλος, με βάση την συνταγματική αρχή της αναλογικότητας (άρθρο 25 § 3 Σ) θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι, εφόσον ζητούνται έγγραφα του Δημοσίου τα οποία εμπεριέχουν απόρρητα στοιχεία ή προσωπικά δεδομένα τρίτων προσώπων και τα στοιχεία αυτά μπορούν να αποσπαστούν από το υπόλοιπο έγγραφο, η Διοίκηση υποχρεούται να παρέχει τη μερική πρόσβαση ή την πρόσβαση σε τροποποιημένη έκδοσή του, από την οποία έχουν αφαιρεθεί τα υπό κρίση στοιχεία.

Μέσα Έννομης Προστασίας
Σε περίπτωση που ο πολίτης αντιμετωπίζει την άρνηση του Δημοσίου να του χορηγήσει έγγραφο, ενώ πληρούνται οι ανωτέρω προϋποθέσεις του νόμου, μπορεί να προβεί στις παρακάτω ενέργειες για την απρόσκοπτη άσκηση του δικαιώματος πρόσβασης :

  1. Κατάθεση προσφυγής στον Συνήγορο του Πολίτη (στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων παρατηρείται συμμόρφωση της Διοίκησης μετά από παρέμβαση του ΣτΚ).
  2. Εισαγγελική Παραγγελία (άρθρο 25 § 4 Ν. 1756/1988).
  3. Προσφυγή στην ΑΠΔΠΧ σε περίπτωση που το αιτούμενο έγγραφο περιέχει προσωπικά του δεδομένα (άρθρο 12 § 4 Ν. 2472/1997) ή καταγγελία στην ΑΠΔΠΧ σε περίπτωση που η δημόσια αρχή αρνείται παρανόμως να χορηγήσει έγγραφο με την αιτιολογία ότι αυτό περιέχει προσωπικά δεδομένα τρίτων.

Ειδικότερα για την εισαγγελική παραγγελία το άρθρο 25 § 4 του Ν. 1756/1988 προβλέπει ότι “(ο) εισαγγελέας πρωτοδικών : (α) …. (β) δικαιούται να παραγγέλλει στις υπηρεσίες του δημοσίου, των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, των οργανισμών κοινής ωφέλειας και όλων γενικά των επιχειρήσεων του δημόσιου τομέα, να παραδώσουν έγγραφα ή να χορηγήσουν αντίγραφά τους, όταν το ζητήσουν νομικά ή φυσικά πρόσωπα που έχουν δικαίωμα ή έννομο συμφέρον, εκτός αν πρόκειται για έγγραφα από αυτά που αναφέρονται στο άρθρο 261 του ΚΠΔ”. Σύμφωνα με την ΑΠΔΠΧ η εισαγγελική παραγγελία είναι δεσμευτική για τη Διοίκηση μόνο στο πλαίσιο ποινικής δίωξης, ενώ κατά τα λοιπά, δεν δεσμεύει τη Διοίκηση παρά μόνο ως προς τη διερεύνηση του αιτήματος και την έκδοση σαφούς και αιτιολογημένης απάντησης (απόφαση 3/2009 ΑΠΔΠΧ).

Τέλος και στην περίπτωση που καμία από τις παραπάνω ενέργειες δεν ευοδώσει, η άρνηση προς τον διοικούμενο της δυνατότητας πρόσβασης σε δημόσιο έγγραφο εκ μέρους διοικητικού οργάνου στοιχειοθετεί εκτελεστή διοικητική πράξη και προσβάλλεται με αίτηση ακύρωσης στο Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ 1225/2011), ενώ δεν αποκλείεται και η απαίτηση αποζημίωσης με βάση τα άρθρα 105 – 106 ΕισΝΑΚ λόγω επέλευσης ζημίας από την καθυστέρηση ή τη μη χορήγηση του αιτούμενου εγγράφου.

Νομική Συμβουλή : Έχετε το δικαίωμα να αιτηθείτε από το Δημόσιο και, εντός είκοσι (20) ημερών, να λάβετε οποιοδήποτε έγγραφο βρίσκεται στην κατοχή του, εφόσον πληρούνται οι όροι της νομιμότητας. Σε περίπτωση κωλυσιεργίας αιτηθείτε εισαγγελική παραγγελία και, ταυτόχρονα, καταθέστε προσφυγή στον ΣτΚ και, εφόσον υφίσταται ζήτημα προσωπικών δεδομένων, και στην ΑΠΔΠΧ.

Περισσότερα
Σύνταγμα 1975/1986/2001.
Ν. 2690/1999 “Κώδικας Διοικητικής Διαδικασίας” (ΚΔΔ).
Σχετική ιστοσελίδα της ΑΠΔΠΧ.
Υπ’ αρ. 6/2013 Γνωμοδότηση της ΑΠΔΠΧ.